مسجد النبی(ص) ولنجک

عوامل برخورداری از نعمت

نعمت هر چیزی است که انسان برای زندگی بدان نیاز دارد و مایه رفاه و خوشی و آسایش در زندگی می‌شود. البته این تعریف از نعمت برخاسته از نگرش مادیگرایانه است؛ زیرا تعریف و تفسیری که قرآن با بیان مصادیقی بی شمار از نعمت می‌دهد ، فراتر و گسترده تر از این تفسیر و تعریف فروکاهانه است؛ زیرا از نظر قرآن، «نعمت هر آن چیزی است که نیازهای آرامشی و آسایشی و سعادت انسان را تامین می‌کند». از همین روست که از نظر قرآن، افزون بر خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها، پوشیدنی‌ها، اسباب و اثاث آسایش و رفاهی زندگی، مهم ترین نعمتی که برای بشر است، همان نعمت ولایت و اسلام و قرآن و مانند آن‌ها است. از همین روست که در سوره حمد از نعمت «صراط مستقیم» و در آیه ۳ سوره مائده از نعمت «ولایت» که با اتمام و اکمال اسلام تحقق می‌یابد، سخن به میان آمده است؛ چرا که این‌ها مهم ترین عوامل سعادت ابدی انسان هستند و انسان با صراط مستقیم اسلام و ولایت است که به آرامش و آسایش ابدی دست می‌یابد.از نظر قرآن، همه نعمت های دنیوی هر چند که تامین کننده بخشی از نیازهای آسایشی و آرامشی هستند، ولی برخی از آن‌ها هم چون اسلام و ولایت الهی از اهمیت بسیاری برخوردارند؛ زیرا تامین کننده سعادت ابدی انسان هستند. از همین روست که از انسان در آخرت درباره چگونگی بهره مندی از این نعمت ها بازخواست می‌شود؛ از نظر قرآن منشاء و خاستگاه همه نعمت های بی شماری که در اختیار بشر است، کسی جز خدا نیست. و خدا همان طوری که انسان را جان داد، به او هر آن چیزی را داده است که بتواند زندگی کند که از جمله آن‌ها نعمت هایی است که مایه خوشی و آسایش اوست. این در حالی است که بیش ترین مردم و حتی برخی از خداباوران به سبب شرک به ویژه شرک در توحید فعل، گرفتار این هستند که نعمت را با منشاء عقل و علم و قدرت خویش می‌دانند(زمر، آیه ۴۹)، چنان که قارون بر این باور بود که هر چه از نعمت و ثروت دارد، برخاسته از علم و دانش اقتصادی اوست.(قصص، آیات ۷۶ تا ۷۸)از نظر قرآن، عواملی در ایجاد نعمت و نیز بقای آن نقش دارد؛ همان طوری که عواملی نیز در زوال نعمت نقش دارد که دانستن آنها می‌تواند کمک کند تا انسان در مسیر درست بیاندیشد و عمل کند.با نگاهی به آموزه‌های وحیانی قرآنی می‌توان به دو دسته عامل اصلی ایجادی و بقایی نعمت اشاره کرد:1-نعمت هایی که بر اساس حکمت الهی به همه داده می‌شود؛ بنابراین، این دسته از نعمت ها هیچ ارتباطی به اعمال و کارهای انسانی چه خوب یا بد ندارد؛ زیرا در کتاب مبین الهی و لوح محفوظ برای هر چیزی مقدراتی مشخص شده که خوب و بد نصیب آن شخص می‌شود(حدید، آیات ۲۲ و ۲۳)؛ 2-نعمت هایی که بر اساس حکمت الهی سامان یافته، ولی اعمال انسانی در ایجاد و یا بقای آن نقش دارد؛ مانند نعمت گنج کودکان در داستان خضر و موسی علیهما السلام که به سبب اعمال نیک والدین به آنان رسیده است.(کهف، آیه ۸۲)هم چنین از نظر قرآن، دو دسته عامل اصلی در زوال نعمت نقش دارد که عبارتند: 1-زوال نعمت به سبب آن که حکمت الهی به آن تعلق گرفته است؛ زیرا یکی از آزمون‌های الهی گرفتن نعمتی است تا واکنش شخص دانسته شود.(حدید، آیات ۲۲ و ۲۳).2-زوال نعمت به سبب کارهای بد و اعمال زشتی که شخص انجام می‌دهد؛ چنان که خدا می‌فرماید: این کیفر بدان سبب است که خداوند نعمتى را که بر قومى ارزانى داشته تغییر نمى‏ دهد، مگر آنکه آنان آنچه را در دل دارند تغییر دهند و خدا شنواى داناست.(انفال، آیه ۵۳)بر اساس آموزه‌های وحیانی قرآن، این گونه نیست که هر نعمتی به معنای پاداش باشد، بلکه بیش تر نعمت های برای آزمون و ابتلای انسان است. در قرآن نعمتهاى داده شده به انسان، به عنوان وسیله آزمون او از جانب خداوند مطرح شده است. هر چند که اکثر انسانها از آزمایشى بودن نعمتهاى الهى براى آنان ناآگاه هستند(زمر، آیه ۴۹) و برخی گمان می‌کنند که افزایش نعمت به معنای تکریم الهی و کاهش آن به معنای اهانت خدا نسبت به آنان است(فجر، آیات ۱۵ و ۱۶) در حالی که این گونه نیست و تنها کسانی واقعا از آزمون شکر نعمت بیرون می‌آیند که بتوانند از نعمت های الهی به درستی بهره گیرند و این گونه شاکر حقیقی خدا و نعمت هایش باشند.از نظر قرآن، عوامل کلی و جزیی در ایجاد و بقای نعمت ها نقش دارند که در این جا به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود: 1-حکمت الهی: از نظر قرآن نعمت های الهی که نصیب انسان می‌شود، بر اساس حکمت و فلسفه‌‌‌ای است که خدا برای آفرینش انسان و یا بهره برداری از آن نعمت تعیین و مشخص کرده است؛ زیرا خدا هیچ کاری را عبث و لغو انجام نمی‌دهد و همه چیز بر اساس حکمت و فلسفه‌‌‌ای است.(لقمان، آیات ۸ و ۹) 2-عزت الهی: عزت به معنای چیز غیر قابل نفوذ یا غیر قابل غلبه و سلطه است. بر این اساس، وقتی سخن از عزت الهی در نعمت است، به این معنا است که خدا به مشیت حکمیانه‌‌‌ای خویش هر نعمتی را به هر که بخواهد می‌دهد . 3-علم الهی: علم الهی به معنای علم شهودی است. بنابراین، علم الهی به سمیع و بصیر باز می‌گردد. این بدان معنا است که خدا همه چیز را می‌بیند(علق، آیه ۱۴) و بر اساس علم به همه هستی، نعمت هایی را به چیزها می‌دهد و می‌بخشد. پس علم الهی خاستگاه و منشای نعمت ها است.

4-رحمت الهی: رحمت الهی در ایجاد وجود چیزها به رحمت رحمانی و در بسط وجود کمالی برای آنان از رحمت رحیمی‌است. همان طوری که گفته شد، نعمت های الهی به دو دسته متاثر از عملکردها و غیر متاثر از عملکردهای بشر است؛ بر این اساس، برخی از نعمت های الهی متاثر از عملکردهای انسان افزایش یا کاهش می‌یابد؛ چنان که صله رحم موجب افزایش و قطع آن نیز موجب کاهش نعمت می‌شود.از نظر قرآن، خدا نعمت ها را بر انسان اتمام می‌کند به شرطی که انسان قدر دانی کند و کفران نعمت نکند. البته خدا هرگز بر انسان کم نگذاشته و به اشکال گوناگون نعمت های خویش را بر انسان تمام کرده است. از همین روست که در قرآن از اتمام‌نعمت خدا بر انسان، با تدارک امکانات مختلف زندگى و متناسب با نیازهاى متنوّع وى سخن به میان آمده است. و خدا در تعلیل این اتمام بر این نکته تاکید دارد که اتمام‌نعمت خدا بر انسانها، باید زمینه‌ساز تسلیم آنان در برابر خدا باشد(نحل، آیه ۸۱)از نظر قرآن برای افزایش نعمت و حتی بهره وجودی از نعمت و ایجاد شرح صدر لازم است که انسان از نعمت به درستی بهره گیرد؛ زیرا چنین رویه و رفتاری موجب افزایش کمی‌و کیفی نعمت از یک سو و هم چنین بقای آن و نیز افزایش بهره مندی خود انسان در قالب شرح صدر می‌شود و انسان به سعه وجودی دست می‌یابد که پیش از این از آن بی بهره بوده است.(ابراهیم، آیه ۷)از آن جایی نعمت های باطنی و معنوی مهم تر از نعمت های ظاهری و مادی است، خدا بارها از اتمام نعمت هایی چون اسلام، ولایت و مانند آنها سخن به میان آورده و بر انسان منت نهاده که این گونه نعمت ها را بر او اتمام کرده است.به نظر می‌رسد بهره گیری درست از نعمت و شکر عملی نقش تعیین کننده در افزایش و بقای نعمت و حتی اتمام و اکمال آن دارد. از نظر قرآن کسانی که از نعمت های الهی بهره مند می‌شود ولی کفر و کفران می‌ورزند، هر چند که در این دنیا ممکن است خانه‌هایی از زیر و سیم داشته باشند(زخرف، آیات ۳۲ تا ۳۵) ولی در آخرت هیچ بهره‌‌‌ای آن نخواهند برد.هم چنین از نظر قرآن، کسانی که تکذیب نبوت، گناه، ظلم، کفر و کفران نعمت می‌کنند، نعمت های خویش را از دست می‌دهند و گرفتار نقمت می‌شوند.انسان باید از نعمت های الهی به درستی استفاده کند تا شکر حقیقی تحقق یابد؛ هر چند از نظرقرآن، شکر زبانی و شکر قلبی لازم است؛ ولی آن چه مهم تر و اساسی تر است، همانا شکر عملی است که با بهره مندی درست از نعمت در راستای اهداف و فلسفه آفرینش باشد؛ وقتی نعمتی در جای مناسب و برای اهداف متعالی آفرینش مورد استفاده قرار می‌گیرد، این همان شکر واقعی و عملی نعمت است. بنابراین از خدا باید خواست تا به ما توفیق دهد که بتوانیم شکر عملی نعمت را به جا آوریم و مثلا از قدرت و ثروت برای تعالی خود و بشریت بهره گیریم؛ نه آن که قدرت و ثروت را برای کارهای نادرستی چون خدمت به ظالمان و ستمگران و تفاخر و مانند آن‌ها به کار گیریم. در آیات قرآنی آثار و کارکردهای برای نعمت های گوناگون الهی بیان شده است که در این جا به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود: 1-خوف و تقوای الهی: اعتقاد به وابستگى نعمتها به خداوند، مقتضى تقواپیشگى و خوف از خداوند است؛ 2-اطاعت از اسلام: توجّه به منشأ بودن خداوند براى نعمتها، مقتضى پیروى و عمل به تعالیم الهى است که در قالب شرایع اسلامی‌بیان شده است.3-شکر زبانی و بیان نعمت ها: اعتراف به وابستگى نعمتها به پروردگار و بازگو کردن آنها براى دیگران از دیگر آثار نعمت است؛ 4-اجتناب از پشتیبانی مجرمان: برخوردارى از نعمت الهى، مقتضى اجتناب از حمایت و پشتیبانى از مجرمان است.(قصص، آیات ۱۵ تا ۱۷) 5-اندوه دشمنان: بهره مندی مومنان از نعمت موجب اندوه و حزن دشمنان آنان می‌شود؛ 6-خشوع قلبی: انسان‌هایی که از نعمت ها به درستی بهره مند می‌شوند، اهل خشوع در برابر خدا خواهند بود؛ 7-تسلیم در برابر خدا: اتمام‌نعمت خداوند بر انسانها، زمینه‌ساز تسلیم شدن آنان در برابر وى است.(نحل، آیه ۸۱) 8-تضرع: برخوردارى از نعمتی چون نعمت اسلام و آیات آموزنده قرآن، مقتضى تضرّع و گریه به پیشگاه خداوند است.(مریم، آیه۵۸) 9-خضوع: برخوردارى از نعمتهاى الهى، مقتضى خضوع و خشوع به پیشگاه خدا، هنگام استماع آیات الهى است(مریم، آیه ۵۸)؛ 10-توکل: برخوردارى از نعمت حق و هدایت، زمینه توکّل بر خدا است 11-حمد و ستایش خدا: اعطاى نعمت از سوى خداوند، از معیارهاى انحصار حمد و ستایش به او خواهد بود و انسان هماره در برابر نعمت الحمدلله رب العالمین می‌گوید(نحل، آیات۷۲ و ۷۵)؛ 12-بهشت: نعمت لطف و هدایت الهى، زمینه دستیابى به بهشت و رهایى از دوزخ خواهد بود(صافات، آیات ۴۰ تا ۵۷)؛ 13-زیبایی: برخوردارى از نعمتهاى الهى در آخرت، سبب تجلّى زیبایى نعمت در سیماى ابرار می‌شود(مطففین، آیات ۲۲ تا ۲۴)؛ 14-شادی و طراوت: بهره مندی از نعمت های الهی در دنیا و استفاده درست موجب بهره مندی در آخرت و شادی و سرور اهل بهشت می‌شود. 15-شناخت خدا: یکی از کارکرد‌های نعمت ، آشنایی انسان با خدا و شناخت حقیقت الوهیت است؛ زیرا توجّه به نعمتهاى متنوّع و گسترده الهى، زمینه‌ساز شناخت پروردگار هستى(رحمن، آیه ۱۳) می‌شود؛ چرا که توجّه و تفکّر در نعمتهاى فراوان ظاهرى و باطنى خدا، از جمله راه‌هاى شناخت خدا از سوی انسان و بستری برای بندگی است.(لقمان، آیه ۲۰)